Serija realizovana u saradnji sa Fondacijom Hajnrih Bel (Heinrich Böll)
Četvrt veka od završetka rata, Kurije de Balkan (le Courrier des Balkans) otvara veliki ciklus promišljanja o političkoj i ekonomskoj situaciji u Bosni i Hercegovini, društvenim i ekološkim pokretima u zemlji i o mogućem putu u bolju budućnost.
Gzavije Bugarel (Xavier Bougarel) je istraživač na francuskom Nacionalnom centru za naučna istraživanja (CNRS) pri Centru za turske, osmanske, balkanske i centralnoazijske studije (CETOBAC) Škole visokih studija društvenih nauka (EHESS) u Parizu. U istraživanjima se bavi islamom u Bosni i Hercegovini i jugoistočnoj Evropi, ratovima i posleratnim periodima na jugoslovenskom prostoru i društvenom istorijom Drugog svetskog rata u jugoistočnoj Evropi. Objavio je više dela, među kojima su Anatomie d’un conflit (Anatomija jednog sukoba) (1996), Les musulmans de l’Europe du sud-est. Des Empires aux Etats balkaniques (Muslimani jugoistočne Evrope. Od carstava do balkanskih država, zajedno sa Natali Klaje, 2013) i La division Handschar. Waffen SS de Bosnie (Bosanska oružana brdska divizija SS-a Handžar, 2020).
Stručnjak za modernu istoriju jugoistočne Evrope, Husnija Kamberović predaje na Univerzitetu u Sarajevu. U istraživanjima se zanima za Bosnu i Hercegovinu u 19. i 20. veku. Autor desetak dela, sarađuje sa brojnim međunarodnim naučnim časopisima i redovno objavljuje u bosanskoj štampi.
Kurije de Balkan (KdB) : Kako etnonacionalističke stranke, koje od završetka rata predvode politički život u Bosni i Hercegovini, nameću konkurentne istorijske narative u oblastima koje kontrolišu ?
Husnija Kamberović (H.K.) : Političke stranke putem „svojih“ historičara, medija i kroz planove o nastavi historije u školskom sistemu, dugo vremena pokušavaju graditi svoje historijske narative, i pri tome ih promovirati kao nacionalne narative. Ti narativi su dio historijskog revizionizma i pokazatelj zloupotrebe historije u političke svrhe. Razlika između ovih narativa koji se grade od 1990-ih godina, i narativa koje su gradile zvanične političke elite u doba socijalizma je u tome što su socijalistički narativi imali integrirajuću i nadnacionalnu funkciju, a ovi novi imaju isključivo konfrontirajuću i nacionalističku ulogu. Tako su, na primjer, narativi o Drugom svjetskom ratu poslije 1945. bili svedeni u binarni sistem (fašisti i antifašisti, bez obzira na nacionalnu propadnost), a narativi koji se grade od 1990. ne samo da na Drugi svjetski rat gledaju drugačije (nacionalni antifašizam, komunistički antifašizam, a fašizam se pripisuje pripadnicima druge nacije), nego se posebno usmjeravaju na posljednji rat 1992 – 1995. i tu se sada bije bitka za „nacionalne narative“. Stranka demokratske akcije (SDA), kao dominantna etnonacionalna stranka Bošnjaka, zatim historičari koji su pod njenim uticajem kao i stranački mediji, nisu spremni prihvatiti nikakvu drugačiju interpretaciju događanja iz posljednjeg rata. Kada je pokrenuta inicijativa da se u centru Sarajeva podigne spomenik srpskim civilima koje su početkom rata 1992/1993. ubili neki pripadnici Armije Bosne i Hercegovine, i nakon što su i neki historičari podržali tu ideju, mediji pod kontrolom SDA su se usprotivili i tvrdili kako je to „otmica narativa“. Sedmični list STAV, blizak SDA, zbog toga najavljuje potrebu spašavanja „bošnjačkog narativa“ u vezi s posljednjim ratom.
Isti modeli se primjenjuje i u drugim etnopolitičkim strankama. Historičari i mediji koji su u službi Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), kao dominantne hrvatske političke stranke, brane narativ o odbrambenom domovinskom ratu i negiraju bilo kakvo postojanje udruženog zločinačkog poduhvata, dok srpske političke stranke (Savez nezavisnih socijaldemokrata, kao sada dominantna stranka, kao i ranije dominirajuća Srpska demokratska stranka čiji su svi lideri osuđeni za počinjene ratne zločine i zločine genocida) svu svoju energiju ulažu u građenje narativa o „izmišljenom genocidu“ promovirajući istodobno narativ o stradanju Srba. Posljednji je to ponovio predsjednik SNSD Milorad Dodik 21. 11. 2020. u intervju za Face TV Takvi konkurentni narativi onemogućavaju toliko potreban proces suočavanja sa nedavnom prošlošću u Bosni i Hercegovini.
Gzavije Bugarel (G.B) : Ti konkurentni istorijski narativi proističu pre svega iz nastavnih programa, koji se izrađuju na nivou entiteta i kantota, i čiji je sadržaj veoma prožet etničkim nacionalizmom, uprkos pokušajima Saveta Evrope i OEBS-a da ih ublaže. Osim putem nastave, za proizvodnju istorijskih narativa zaslužni su brojni akteri. Mogli bismo da navedemo štampane i elektronske medije, uglavnom pod nadzorom nacionalista, koji uporno obnavljaju kontroverze i strahove vezane za rat 1990-ih, kao i verske ustanove koje igraju suštinsku ulogu u proizvodnji odvojenih i suprotstavljenih istorijskih sećanja (delom i putem verske nastave u školama) ili udruženja veterana ili žrtava koja organizuju komemoracije i dižu spomenike isključivo posvećene žrtvama njihove nacionalnosti.
I rad samih istoričara usredsređen je na njihove vlastite zajednice i u službi dominantnih nacionalističkih ideologija, a retke su inicijative koje, poput History Fest-a koji se svake godine održava u Sarajevu, predlažu regionalan okvir za razmenu mišljenja i debatu.
Tokom 1990-ih i 2000-ih, neki mediji, kao što su comme Dani u Federaciji ili Nezavisne novine u Republici Srpskoj, odigrali su pozitivnu ulogu razbijanjem određenih tabua o ratu 1990-ih ili starijoj istoriji Bosne i Hercegovine, ali te debate su se danas uglavnom ugasile. Glavna istorijska tema koja stvara podele više u samim zajednicama nego između njih jeste partizanski pokret u Drugom svetskom ratu, jer je veliki deo bosanskog stanovništva još uvek vezan za jugoslovensko antifašističko nasleđe, uprkos rehabilitaciji bivših kolaboracionista (ustaša, četnika, itd.) od strane istoričara nacionalista. No, većina spomenika sagrađenih u vreme socijalizma je zapušteno ili čak uništeno. U takvom kontekstu samo se određene ustanove kao što je bivši Muzej revolucije (danas Historijski muzej Bosne i Hercegovine) ili Muzej AVNOJ-a u Jajcu trude da održe živim sećanje na jugoslovenski antifašizam. Treba takođe pomenuti internet gde besni rat između istoričara amatera koji veličaju kolaboracioniste 1940-ih godina i onih koji održavaju kult partizana.
KdB : Koji se „osnivački mitovi“ zagovaraju u izgradnji istorijskog narativa u Bosni i Hercegovini i posebnosti bošnjačkog identiteta ? Kada se i kako ona razvila ?
H.K : Svaka država i svaka nacija gradi svoje „osnivačke mitove“. U vrijeme socijalizma Drugi svjetski rat je interpretiran kao izvor državnosti Bosne i Hercegovine, te je u skladu s tim naglašavano da je tradicija državnosti Bosne i Hercegovina mlada ideja. Međutim, zanimljivo je da su čak i u vrijeme diskusija o tome tokom zasjedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog slobođenja (ZAVNOBiH) tokom Drugog svjetskog rata, na kojima je obnovljena bosanskohercegovačke državnosti, neki članovi te ratne skupštine, ali nekomunisti, korijene bosanskohercegovačke državnosti smještali u srednji vijek Vidjeti Ipak, dominantna interpretacija socijalističke historiografije je korijene Bosne i Hercegovine smještala u Drugi svjetski rat. Danas se u jednom dijelu Bosne i Hercegovine, najviše među Bošnjacima, promovira mit o Povelji bosanskog srednjovjekovnog bana Kulina iz 1189. godine kao „rodni list“ Bosne i Hercegovine, uz istodobno poštovanje odluka koje su donesene na zasjedanjima ZAVNOBiH-a 1943. i 1944, dok se, s druge strane, među Srbima u Republici Srpskoj, historijski korijeni Bosne i Hercegovine kao države posve negiraju i promovira Dejtonski sporazum 1995. kao osnivački akt moderne Bosne i Hercegovine. I jedan i drugi mit ne vode računa o razlici između modernih predmodernih država.
S druge strane, u vrijeme socijalizma u Bosni i Hercegovinu komunisti su ne samo priznavali nego i afirmirali nacionalne identitete u Bosni i Hercegovini (Muslimani, Srbi i Hrvati), a odbacivali su zajednički nacionalni identitet za sve stanovnike Bosne i Hercegovine (Bosanci), tvrdeći da je to nacionalizam usmjeren kako protiv Muslimana tako i protiv Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini. U posljednje vrijeme se ponovo javljaju ideje o bosanstvu kao nacionalnom obilježju svih stanovnika Bosne i Hercegovine, a nekoliko godina poslije rata pojavila se i ideja o novim nacionalnim nominacijama (Bosanski Srbi i Bosanski Hrvati), što je izazvalo velike diskusije. Zagovornici ovakvih ideja se oslanjaju na zapadni koncept nacije-države, zanemarujući povijesni razvoj koji to nije omogućio i na Balkanu, gdje su se procesi afirmacije nacionalnih identiteta odvijali drugačije nego u zapadnoj Evropi. Isti ti zagovornici, s druge strane, kada je riječ o etničkom identitetu Bošnjaka, insistiraju na bogumilskom mitu, vežući drevno porijeklo Bošnjaka uz bogumile. Jedna od referentnih tačaka oko koje se gradi savremeni bošnjački nacionalni identitet je i srebrenički genocid.
G.B. : Postoji suočavanje dva radikalno suprotna istorijska diskursa. Prvi insistira na kontinuitetu Bosne i Hercegovine od srednjeg veka ili čak od antičkog doba. Prisutan je i kod bošnjačkih nacionalista i kod antinacionalističkih aktivista. Osnovna neslaganja između njih tiču se osmanskog doba i socijalističke Jugoslavije. Naime, bošnjački nacionalistički krugovi, a ponajviše oni povezani sa Islamskom zajednicom, predstavljaju osmansko doba kao doba prosperiteta i tolerancije dok su antinacionalistički krugovi u tome mnogo pažljiviji. Značajno je da opština Tuzla, kojom upravljaju nenacionalističke stranke, mnogo insistira na „2000 godina kontinuiteta“ grada Tuzle, ali o osmanskoj epohi gotovo da ne govori. I obratno, antinacionalistički krugovi predstavljaju socijalističku Jugoslaviju kao doba prosperiteta i mirnog zajedničkog života, dok je bošnjački nacionalisti optužuju za antiversku politiku i navodnu dominaciju Srba.
Tom diskursu o kontinuitetu Bosne i Hercegovine suprostavlja se diskurs srpskih i hrvatskih nacionalista koji njenu istoriju predstavlja kao obeleženu neprestanim interetničkim sukobima, a postojanje zemlje kao posledicu arbitrarne odluke austrougarskih ili titističkih vlasti. Srpski i hrvatski nacionalisti takvoj navodno „veštačkoj“ Bosni i Hercegovini suprotstavljaju nepromenljive nacionalne zajednice koja uvek teže stvaranju sopstvene države. To su smešni pokušaji projektovanja sadašnjosti u prošlost. Tako sam recimo u jednoj knjižari u Banjaluci našao jednu Istoriju Republike Srpske koja seže do... srednjeg veka ! O načinu na koji je bar jedan deo srpskih i hrvatskih elita u Bosni i Hercegovini branio političku i kulturnu posebnost Bosne i Hercegovine, za vreme Austro-Ugarske, između dva rata ili tokom socijalizma, danas se takođe više ne govori i većina u to nije upućena.
Osnovna razlika između tri najveće zajednice u zemlji je što srpski i hrvatski nacionalisti mogu da se oslone na istorijske mitove izgrađene u Srbiji i Hrvatskoj od 19. veka koje hrane moćne naučne institucije kao što su Akademija nauka u Beogradu i Hrvatski institut za povijest u Zagrebu. Bošnjački nacionalistički mitovi su mnogo skoriji i skrpljeni jer su do Drugog svetskog rata postojali tek kao individualne skice i počeli su da se razvijaju tek u socijalističkom periodu, putem institucija kao što su Akademija nauka Bosne i Hercegovine, Institut za istoriju radničkog pokreta i Orijentalni institut.
Period 1990-ih i 2000-ih obeležen je povratkom ili pojavom moćnih i rasprostranjenih bošnjačkih nacionalističkih mitova. Izdvojiću dva koja mi se čine posebno važnim. Prvi se tiče preobraćanja u islam u osmansko doba, koje se sada predstavlja kao dobrovoljno i neposredno preobraćanje autohtonog stanovništva bogumilske vere, ugnjetavanog od strane katoličke i pravoslavne crkve. Ovu „bogumilsku“ tezu već krajem 19. veka zastupa hrvatski istoričar Franjo Rački, ali bošnjačka zajednica ju je prisvojila tek 1990. Drugi važan bošnjački nacionalistički mit se tiče navodnog „neprekidnog genocida“ nad muslimanskim stanovništvom koji traje od završetka osmanskog perioda 1878. Razlog za ovaj diskurs o genocidu delom je naravno nasilje koje je ova zajednica trpela tokom Drugog svetskog rata i 1990-ih godina, ali ovaj diskurs teži i da predstavi Bošnjake kao večne žrtve moralno superiorne u odnosu na svoje srpske i hrvatske dželate koje imaju pravo da traže zaštitu međunarodne zajednice.
Istoričar koje odigrao centralnu ulogu u postavljanju te teze „neprekidnog genocida“ je Mustafa Imamović, ali stvarno poreklo ovog diskursa nalazi se u knjizi koju su 1990. objavili Antun Miletić i Vladimir Dedijer u okviru jednog naučnog programa o genocidima na jugoslovenskom prostoru koji je finansirala... Akademija nauka u Beogradu ! I u jednom i u drugom slučaju vidi se dakle da se bošnjački nacionalistički mitovi najvećim delom grade pozajmljivanjem od srpskih i hrvatskih istoriografskih produkcija.
KdB : Koji su se istorijski narativi o Bošnjacima isticali u nastavi u vreme Jugoslavije ?
H.K. : U vrijeme socijalističke Jugoslavije bosanstvo nije afirmirano kao nacionalni dentitet, ali su, kako u sferi politike tako i na polju nauke i kulture, stalno naglašavane bosanskohercegovačake specifičnosti. Na primjer, u pitanjima jezika nije se nametao bosanski jezik kao nominacija za jezik svih stanovnika Bosne i Hercegovine, ali se govorilo o „bosanskohercegovačkom jezičkom izražaju“. Iako neki misle da se pod time branio princip srpske dominacije u Bi H na polju jezičke politike, ja mislim da je korištenje takve nominacije („bosanskohercegova ki jezički izražaj“) u odnosu na jezik u Srbiji i Hrvatskoj upravo značilo afirmaciju bosanskohercegovačke specifičnosti. Ono što danas imamo pod pojmom „bosanski jezik“ isuviše je „bošnjakizirano“ da bi imalo izgleda biti prihvaćeno kao nominacija za jezik svih stanovnika. Dok su u socijalističkoj Jugoslaviji vladajući komunisti bili vrlo oprezni u upotrebi pojmova, kako se ne bi nepotrebno širile percepcije o BiH kao nacionalnoj državi samo jedne nacije (zato se izbjegavali nominacije „Bosanac“ i „Bošnjak“ u nacionalnom smislu) danas, iako nema nikakve šanse da se Bosna i Hercegovina kao cjelovita država identificira sa jednom nacijom, to se isuviše često radi, što otvara prostor za velika nepovjerenja i konflikte.
G.B. : Istorija koja se predavala u vreme socijalističke Jugoslavije posebno je insistirala na bratstvu i jedinstvu jugoslovenskih naroda i na njihovom ravnopravnom učešću u borbi za nacionalno oslobođenje od 1941. do 1945. Time je oslobađala Muslimane iz Bosne i Hercegovine poistovećivanja sa pet vekova „osmanskog ropstva“ i onoga što je nacionalistički intelektualac Alija Isaković 1990-ih godina zvao „turskim kompleksom“. Ali ta istorijska rehabilitacija muslimanske nacije bila je nepotpuna jer je istorija koja se predavala u vreme socijalizma nastavila da predstavlja osmansko doba kao doba ugnjetavanja i nazadovanja i jer je doprinos Muslimana iz Bosne i Hercegovine političkoj i kulturnoj istoriji jugoslovenskih naroda i dalje smatran marginalnim, u poređenju na primer sa stvaranjem srpske države od 1805. i ideje jugoslavizma u Hrvatskoj tokom 19. veka.
KdB : Kako bi trebalo predavati istoriju u podeljenoj zemlji kao što je Bosna i Hercegovina ? Da li je moguć zajednički kolektivni narativ ?
H.K. : Zajednički kolektivni narativ o prošlosti bi bio dobar za građenje zajedničke svijesti, ali u ovom trenutku ti pokušaji završavaju neuspješno zato što su svi usmjereni ne na ono što jeste bilo zajedničko u prošlosti svima u Bosni i Hercegovini, nego na ono što je bilo različito. Bosna i Hercegovina jeste sada podijeljena zemlja i podijeljeno društvo, ali u povijesti je bilo puno zajedničkih sudbina i mislim da se treba na takve stvari fokusirati, uz uvažavanje svih različitosti koje su postojale i koje još uvijek postoje. Nikada nije moguće (niti potrebno) izgraditi zajednički kolektivni narativ o prošlosti, ali je moguće detektirati šta je to u historiji bilo zajedničko i to afirmirati. Ali, pitanje je koliko politike povijesti žele to, ili upravo žele afirmirati različitosti. Čini mi se da su danas vladajuće etnonacionalne elite puno bliže ovom drugom nego prvom uvjerenju.
KdB : Postoje li danas neki vidovi saradnje između istoričara iz Federacije i Republike Srpske ?
H.K. : Institucionalna saradnja među historičarima u Bosni i Hercegovini je vrlo slaba, ali individualna saradnja funkcionira dobro. To govori o tome koliko je politika preuzela kontrolu na historijom. Jedan od posljednjih pokušaja da se ta saradnja razvija bio je kroz History Fest, koji se kao godišnji festival historije održava već četiri godine u BiH i ima regionalni karakter. To za sada ne uspijeva zato što historičari iz Republike Srpske misle da oni trebaju činiti neku „srpsku historiografsku reprezentaciju“, dok ja mislim da mi u historiografiji moramo biti prije svega naučnici, a ne predstavnici vlastitih nacija. Dakle, ne nacionalne historiografske reprezentacije, nego profesionalizacija historiografije, u kojem će profesionalni identitet biti daleko iznad nacionalnog identiteta pojedinih historičara.
